Фуко, моќта и општествениот Паноптикон

Во секојдневниот дискурс, кога говориме за моќта во облик на апстракција, често пати под неа подразбираме присилно наметнување на нечија волја врз друга, со цел воспоставување или потврдување на авторитет и принудување на другиот да го прави она што ние сме намериле да го оствариме.

Со тоа, во нашата првична замисла за моќта доминира нејзиниот репресивен елемент. Елемент што наметнува, ограничува и забранува одредени однесувања и што ја искусуваме како таква. Најчесто репресивната моќ ја асоцираме со одредени институции и ситуации чијашто природа и функционирање иманентно подразбира непосредно и видливо извршување и дистрибуција на моќ, како што се: полицијата, војската , затварање на криминалци, ситуации во кои надредениот во одредена фирма се заканува со отказ за подредениот итн.

Во овие институции и ситуации, границите на динамиката на моќта се јасно видливи и недвосмислени, правејќи го изворот на истата очигледен. Но, за наше изненадување, во денешното модерно општество мошне ретко наидуваме на ситуации во кои врз нас влијае ваков тип на моќ, туку многу посуптилен модус на моќ чијашто главна функција е поставување на одредена нормативност, односно стандарди во начинот на кој што се однесуваме и мислиме индивидуално, но и како колектив.

Според францускиот постмодернистички филозоф Мишел Фуко (Michel Foucault), од поголема важност е таканаречената нормативна моќ чијашто општествена хегемонија е децентрализирана во секој аспект од нашето сушстестување и делување што на еден начин, го отежнува нејзиното забележување од причини што нашиот целокупен живот (со сите наши интереси, мислења, ставови, морали итн.) е обликуван од страна на стандардите што општеството ни ги наметнува. Затоа понекогаш оние нешта кои се толку очигледни, се најчесто тешки за воочување.

За Фуко, ваквата моќ не само што е дисперзирана насекаде околу нас, туку е длабоко врежана во секој сектор од општеството. Секој од нас е потенцијален извор и дистрибутер на нормативна моќ. За да биде појасно што Фуко подразбира кога говори за овие два типа на моќ, најпожелно е да се дефинираат преку нивните контрасти.

Репресивната моќ не принудува да го сториме она што е против нашата волја, додека пак нормативната моќ не принудува да сме луѓе кои сакаме да го сториме она што ни е начелно наметнато, под превезот дека тоа го правиме слободно и автономно. Оттаму, може да се каже дека семејството претставува извор на нормативна моќ, со тоа што доколку нашите родители биле успешни во учењето дека треба да се воздржуваме од криминални дела и конзумација на дрога, тогаш ние ќе израснеме во личности кои ќе ги поседувааат овие убедувања. Доколку образовниот систем преку наставните силабуси биде успешен во наметнувањето на потребата за почитување на демократските вредности, резултатот ќе биде академски граѓани кои ќе имаат одреден светоглед во кои демократијата како вредност ќе зазема приоритетно место. Маркетингот ни врши влијание врз нашите конзумеристички одлуки. Од ова, следува дека дури ниту научниот метод не може да биде изземен од процесот на стадардизација, обликувајќи генерации на научници кои мислат и творат на сличен начин. Но, за Фуко, сите ние не сме само пасивни приматели на норми, туку и активни учесници во целиот тој процес.

Во неговото дело „Дисциплина и казна“ Фуко обрнува внимание на казнувањето и дефинирање на криминалците во минатото па се до ден денес, што според него е манифестација за концентрацијата и динамиката на моќ помеѓу моќните општествените слоеви и обичните жители.

Според него, освен што постојат одредени разлики во начинот на кој што сме ги казнувале и дефинирале криминалците порано и денес, во позадината на сето тоа стои еден, единствен механизам со една цел за која што ќе биде објаснето подоцна.

Имено, кога говориме за средновековните казнувања на криминалните дела, првите слики кои ни се појавуваат се претежно брутални, драконски, физички повреди врз телата на криминалците и егзекуции кои биле вршени во вид на спектакл пред јавноста. Казни кои биле дел од ингеренциите на суверенот за да од една страна ги исполни неговите должности кои му ги налагал општествениот договор склучен со обичните жители, а од друга страна, за да го одржи неговиот статус на авторитет.

Всушност, во овие општества секој криминален акт бил перцепиран како директна закана кон општествениот договор. Закана кон секој субјект кој го склучил истиот, па оттаму општествениот договор не бил толку сконцентриран околу дистрибуција на правдата, туку бил мошне ефективен во одредување и дефинирањето на криминалците и во одржувањето на општествениот поредок. Од есенцијална важност за да суверенот остане на власт, било да ги санкционира сите оние луѓе чии криминални дела ја преиспитувале неговата моќ и авторитет и да сигнализира дека моќта лежи во неговите раце.

Но, како и во секој казнен систем, така и во наведениот постоеле одредени аномалии кои носат ризици за владеачките структури на моќ да бидат заменети со други.

Имено, поради самата природа на егзекуциите, кои биле јавни и транспарентни, понекогаш се случувало публиката да застане на страна на осудениот, да биде општо незадоволна од начинот на кој што суверенот го води општеството итн. Токму во овие ситуации лежи ризикот за субверзија на постоечките владеачки структури на моќ.

Бидејќи, како што кажавме погоре, репресивната моќ е полесно приметлива, во овие општества било јасно од каде потекнува моќта. Копајќи низ историските канали, Фуко забележал драстична и фундаментална промена во начинот на санкционирање на криминалците кој што се случува во периодот помеѓу втората половина на 18-тиот век и првата половина на 19-тиот век. Ако во претходните општества казната гравитирала околу физички повреди на телото, во овој период се појавуваат нови струи и погледи кон казнениот систем кои се насочувале повеќе кон умствена дисциплина и казнување. Овие промени не се случиле преку ноќ, туку постепено, преку ситни и понекогаш незабележливи промени во начинот на казнувањето на криминалците. Сето ова, неминовно резултирало со појавата на првите модерни затвори, каде што криминалците биле затвoрани далеку од очите на јавноста.

Тука се поставува прашањето: На што се должи ваквата промена?

Според Фуко, бидејќи владеачките структури на моќ посакуваат да ја задржат својата положба во хиерархијата на општестото, во нивен интерес е да изнајдат начини кои би ја направиле нивната моќ поодржлива, а токму овој премин од тело-ум тоа им го гарантирало. Освен тоа, се задржувала стабилноста на општествениот поредок. Нешто што е заедничко помеѓу модерното и средновековното општество.

За да не дојде до несакани недоразбирања, кога Фуко говори за владеачки класи, тој не шпекулира за некаков Нов Светски Поредок, односно мала група на луѓе кои свесно заговараат политики на штета на мнозинството, туку под класи се подразбира множество на луѓе кои во просек се наоѓаат во слични ситуации и имаат сличен пристап до ресурси и моќ.

За Фуко, казнениот систем (право, полиција и надзор) никогаш не бил дизајниран со цел да го превенира криминалот или пак да ја задоволи правдата, туку за да го одржи социјалниот ред наметнат според критериумите на владеачката класа. Во денешни услови на изразено капиталистичка моќ, според Фуко, улогата на казнениот систем е да ги брани интересите на владеачката класа со тоа што ги дефинира како криминалци сите оние граѓани кои не се корисни (од кои и преку кои не може да се оствари профит) за владеачката класа.

Оваа опсервација може да се потврди преку начинот на кој казнениот систем го одредува приоритетот според кој кои дела ќе ги смета за казниви, а кои не.

Ретко се случува да слушнеме како некој богат билионер е осуден на затворска казна поради неплаќање на данок, додека пак често пати слушаме како обични луѓе диспропорционално се апсени и затварани за мали кривични дела. Неодамна во нашата држава се случи ситуација во која вкупно 427 компании за месец мај не исплатиле плати за 984 вработени, а добиле финансиска поддршка од страна на државата поради КОВИД кризата. Листата на овие компании беше јавно објавена. За ваков прекршок се предвидува глоба за работодавците, но колку навистина ваквата санкција е праведна и дали навистина сите компании ќе одговараат, останува да видиме.

Во меѓувреме, доколку се случи физичко лице да украде пари од одредена компанија, тоа лице не само што ќе мора да ги врати парите, туку ќе му следува и затворска казна.

Зависно од тоа какви приоритети и стереотипи поседува владеачката класа, така истите приоритети ќе се манифестираат преку дистрибуцијата на „правдата“ во реалноста. Доколку имаме доминантни структури на моќ во кои преовладува системски расизам и капиталистички настроен пазар, тогаш можеме да очекуваме висока бројка на затвореници од маргинализираната раса, односно луѓе од работничката класа.

За тоа сведочи ситуацијата со затворите во Америка, која го држи првото место според бројка на затвореници во светот и првото место според затвореници по глава на жител во светот. Од вкупното салдо на затвореници се проценува дека околу 33% од затворениците се Афро-американци и 23% Американци со шпанско потекло.

Сведоци сме и на системската дискриминација и полициската бруталност која неодамна ескалираше во Америка, проследена со масовни протести по повод убиството на Џорд Флојд. Паралелно со оваа ситуација, во иднината се очекува дека бројот на затвореници би се зголемувал правопропорционално со зголемената автоматизација на општеството што резултира со се поголем број на опсолетни професии.

Но, неизоставлив дел од филозофијата на Фуко кој е клучен со цел да ја разбереме неговата порака е описот на механизмот кој што структурите на моќ го користат преку казнениот систем за еден вид инжинеринг на умот и воспоставување контрола над него.

Во што се состои механизмот според кој казнениот систем ги брани интересите и моќта на владеачката класа?

Со цел да го разбереме механизмот на функционирање на казнениот систем, како илустрација ќе се послужиме со дел од филозофските разгледи на филозофот Џереми Бентам. Бентам поголем дел од неговото творештво го посветува околу обидите да го проектира идеалниот тип на затвор, кој го нарекол по име „Паноптикон“.

„Паноптикон“ е замислен како еден кружен објект во кој ќелиите се сместени во самите кружни ѕидови на затворот, додека во средината на кругот е поставена надзорна кула од која стражарите имаат совршен поглед во секоја од ќелиите на затворениците. Затворениците пак , иако можат да ја видат надзорната кула, сепак бидејќи прозорците на кулата се покриени со еден вид на ролетни , не можат да гледаат во нејзината внатрешност. Исто така не можат да знаат кога се надгледувани, на наков начин и поради кои причини. Ваквата поставеност на затворот претставува совршена алатка за моделирање на однесувањето на затворениците. Единствено нешто што им преостанува како опција на затворениците е да се придржуваат до зададени правила од оние луѓе кои се во позиција да им ги налагаат тие правила.

Според Бентам, ваквата структура на затворот има потенцијал да ги претвори затворениците во послушни работници од кои може дури и да се оствари профит доколку се инволвираат во производствена дејност. Сето ова се должи на неколку чекори или принципи според кои дејствува затворот, а тоа се: надзор, нормализација и евалуација.

Надзорот веќе го објаснивме и се состои во постојано надгледување на затворениците. Нормализацијата се состои од задавање на стандарди и правила на однесување со кое што во главата на затворениците би се создала идеја за тоа како би требало да се однесува нормален затвореник. И на крај, евалуација, односно оценка за тоа во колкава мера затворениците ги исполниле очекувањата што им се

зададени од луѓето на позиции.

И се така во еден повторлив циклус.

Преку овие принципи ефективно и ефикасно може плански да се моделира одредено посакувано однесување. Но Фуко преку илустрацијата на Паноптикон сака да ни долови многу подлабока импликација која произлегува од функционирањето на конкретниот хипотетички затвор.

• Доколку еден затвор може да работи со помош на овие принципи, што би не спречило да констатираме дека овој дизајн не може да се примени врз работењето и функционирањето на која било институција?

• И уште позначајно, ако може да се примени во теорија, дали веќе постојат институции кои дејствуваат врз основа на истите три принципи?

Овие принципи лесно можат да се применат во било која фабрика со цел да се зајакне производствениот процес (цел поставена од страна на надредените во „надзорната кула“). Преку камери би се контролирало движењето на работниците кои би знаеле дека се надгледувани, преку интерните политики на фабриката ќе се утврдат очекувањата од секој вработен и преку месечните или годишните оценки или извештаи ќе се оценува нивниот успех.

Со помош на истиот концепт би можеле да конструираме „Паноптикон училишта“, „Паноптикон државни институции“ итн. Доколку ја сведеме оваа мисла до нејзиниот логички заклучок, можеме дури и да создадеме „Паноптикон држава“.

Но кој може да ни гарантира дека вакви Паноптикони не постојат и во сегашноста?

Веќе знаеме дека многу општествени единици на организација ги применуваат истите методи со цел воведување одредена нормативност во однесувањето на нивните членови. Една IT компанија врши надзор врз своите вработени, ги поставува условите на игра со цел да го дефинира „нормалниот вработен“ (ориентираност, степен на барана стручност, задачи кои треба да се извршат, профил на личност, код на облекување) и на крај годишна евалуација. И тука во игра повторно влегува таканаречената нормативна моќ која произлегува од овие три базични принципи. Сите сме подлежни на влијанието на нормативната моќ која што му дава претстава на надредениот за тоа како човек на негова позиција треба да се однесува и исто така престава на подредениот за тоа како човек на негова позиција треба да се однесува.

Заклучокот на Фуко е дека иако повисоките структури на моќ во голема мера ги поставуваат општествените стандарди, сепак никој не е имун на стандардите кои општеството ги бара од нас. Според него, никогаш не можеме да кажеме дека сме апсолутно слободни, но секогаш можеме да бидеме свесни за влијанието кое врз нас го има опкружувањето. Само таа свесност за нашата изложеност на моќта може да ни гарантира минимум слобода и автономија.

Мартин Тошевски